Nieuwstadt
Nieuwstadt doet zijn intrede in de geschiedenis in 1242 en blijkt in 1277 een Gelderse stad te zijn, welke al stadsrecht in haar bezit heeft. In datzelfde jaar zien we het stadszegel van deze stad gebruikt bij een overeenkomst tussen Hendrik van Gelder en zijn neefje Reinoud, graaf van Gelder.
Nieuwe stad
De plattegrond van Nieuwstadt toont aan dat het een gestichte stad is: op de rechthoekige markt komen alle straten, die rechtlijnig zijn, uit. De stichting vond plaats 'bij of te Helsene'. Dit duidt op ofwel een landbouwnederzetting met die naam ofwel dat het gesticht werd binnen het grote woud, dat later onder namen als Hout en Els in Nieuwstadt bekend bleef.
Van Gelre tot Guliks
De plaats werd al in de eind dertiende eeuwse rijmkroniek genoemd in de aanloop naar de bekende slag van Woeringen. We zien hier dat de graaf van Gelder zijn heil zocht binnen de vesting Nieuwstadt. De belangen van de graaf en later hertog van Gelder waren verzameld in de 'hof te Nieuwstadt' en deze was verbonden aan huize Witham, waarvan het grondgebied weliswaar binnen de versterking lag, maar gescheiden van het stadje door de Geleenbeek.
Het rechtsgebied van Nieuwstadt maakte deel uit van Gelre en was vanaf 1275 een exclave van Gelre, een gebied dat niet grensde aan enig ander Gelders gebied. Vanaf eind vijftiende eeuw kan men zelfs spreken van een Gelderse enclave in Guliks gebied: alle aangrenzende gebieden waren Guliks.
Lakenindustrie
Dat in Nieuwstadt de lakenindustrie aan het einde van de middeleeuwen bloeide, blijkt wel uit het gewandhuis op de markt en de volmolen. Het gewandhuis diende ook als stadhuis op de bovenverdieping. Op de begane grond, die open was, werd laken verhandeld. Voor het overige gold evenals in de aangrenzende stadjes, dat de bevolking grotendeels afhankelijk was van de landbouw.
Stad Nieuwstadt
Met de stichting van de stad werd ook de kerk van Nieuwstadt gebouwd, eind dertiende, begin veertiende eeuw. In deze tijd verdrong de gotiek het romaans. Toch kan men nog van een laat romaanse kerkgebouw spreken, ook wel Romanogotiek genoemd. Samen met de munsterkerk van Roermond vormt zij een belangrijk voorbeeld van deze laat middeleeuwse bouwstijl. Bijzonder is de symbolische waarde van het schuin geplaatste koor. Bijzonder is ook dat het westwerk tot in de negentiende eeuw geen hoog opgaande toren heeft gehad; de klokken bevonden zich vóór de kerkvergroting in de twintiger jaren der twintigste eeuw in een lager gedeelte terplaatse van het tegenwoordige laatste trafee van het middenschip.
De vesting Nieuwstadt werd in de zestiende eeuw voor het laatst hersteld. Ondanks de vele tegenslagen bleven van de vestingwerken de wal en poorten bestaan. Nu nog zijn ze in het stratenbeeld grotendeels terug te vinden.
In 1982 werd de woonkern Nieuwstadt en een gedeelte van het gebied samengevoegd met de gemeenten Roosteren en Susteren. Deze laatste gemeente Susteren werd in 2003 samengevoegd met de gemeente Echt.